कथा - किंमत

मी एजंट आहे, देवाचा. देवाशप्पथ खरं सांगतो, खोटं नाही. ही जी शक्ती आहे ना मला, त्यात खोटं बोलताच येत नाही. तोंडातून फक्त खरंच निघतं. आता देव जरी झाला, तरी सांभाळू म्हणता सांभाळत नाही सगळं जग एक हाती. हा सगळा गलथानपणा बघून कळतच असेल की तुम्हांलाही. नाही जमत एवढी गुंतागुंत हाताळायला. म्हणून माझ्यासारखे एजंट आहेत मदतीला. तरी पण हे असं अवघडच होऊन बसलंय सगळं. आम्ही नसतो तर काय झालं असतं!

माझं हे लाकडी ऑफिस एका हिरव्यागार टेकडीच्या पायथ्याशी आहे. चारी बाजूंनी छोट्या टेकड्या आणि मध्ये नितळ निळं तळं. ऑफिसमधून बाहेर आलं, की हिरव्या झुडुपांतून तळ्याकडे जाणारी वळणावळणाची पाऊलवाट दिसते आणि पुढे शांत पाण्याची पारदर्शी निळाई. ह्या सगळ्या परिसराला चैत्राचा सौम्य सुगंध येतो. पहाटेच्या वेळी तळ्याच्या पलिकडच्या टेकडीमागून सूर्याच्या किरणांची लालसर चाहूल लागते, ती माझी कामाची वेळ. तीच वेळ असते फक्त जेव्हा क्लायंट इथे येऊ शकतो.

एखादा माणूस (किंवा बाई) एखाद्या गोष्टीने झपाटून जातो, अगदी वेडापिसा होतो. त्याला काहीही करून ती गोष्ट हवीच हवी असते. अस्वस्थ होऊन तो अख्खी रात्र जागून काढतो, तेव्हा अगदी पहाटे तांबडं फुटायच्या आधी त्याला तिकडे थोडासा डोळा लागतो आणि तो इथे माझ्यासमोर हजर होतो. त्याच्या इच्छेत तेवढी तीव्रता असावी लागते. तरच त्याला मागणी घेऊन इथे येता येतं. तो अधीर असतो, बेभान असतो आणि केविलवाणा, लाचार सुद्धा असतो. त्याला फक्त एकच एक गोष्ट दिसत असते, पोपटाच्या डोळ्यासारखी. मी डोळे मिटतो. मला त्या मागणीची किंमत दिसते.

कालच एक चाळिशीतला माणूस आला होता, सावळा, गोल चेहऱ्याचा. पोट सुटलेला, कपाळावरून केस थोडे मागे चाललेला. “कॉलेजमध्ये असल्यापासून दिवसाचे अठरा-अठरा तास काम करतोय. इतक्या लोकांची इतकी कामं करून दिली, खेटे घातले, वरिष्ठांची मर्जी सांभाळली. वीस-पंचवीस वर्षं होऊन गेली, नुसता राबतोय. लोक पुढारी म्हणून ओळखतात, मानतातही. पण जिल्हा पातळीच्या पुढे काही केल्या जाईना झालंय.” एवढ्या पहाटेही त्याच्या कपाळावर घामाचे थेंब जमा झाले होते, डोळे खोल गेले होते. यशासाठी जीव अगदी कासावीस होत होता त्याचा. मी डोळे मिटले. प्रत्येक वळणापाशी कधी दोन, कधी तीन फाटे फुटत होते. त्यातल्या बरोब्बर मोक्याच्या वळणांवरून त्याला पाठवलं, तर यश निश्चित होतं. सगळ्या घटना स्पष्ट होत्या.

मी म्हणालो, “येत्या पाच वर्षांत मोठा नेता होशील, नावारूपाला येशील. पण त्या वाटेवर एका तरुणाचा जीव जाईल. ती किंमत आहे याची. नीट विचार करून सांग. ही किंमत चालणार आहे?”

“माझ्या हातून खून होणार आहे?”

“नाही.”

“मी खुनाची सुपारी देईन?”

“नाही.”

“अपघात? भरधाव गाडी चालवून किंवा..”

“नाही.”

“मग कसा काय मी कुणाला मारणार?”

“याहून जास्त मी काही सांगू शकत नाही.”

तो जरा थांबला. “मी तर मारणार नाही.. ह्या देशात दरवर्षी लाखाच्या वर लोक रस्त्यावर अपघातात जातात. लाखो मलेरियाने जातात. पुढे गेलो, तर किती काय काय करू शकेन! खूप लोकांचं भलं करायचंय मला.”

त्याला थोडंसं गोंधळल्यासारखं झालं, पण मागे फिरण्याचा विचार अगदीच असह्य होता. एकदाचा “हो” म्हणून तो घाईघाईने निघून गेला. “एक वाईट स्वप्न पडलं म्हणायचं आणि हे सगळं विसरून पुढे जायचं”, असं त्याने ठरवलं. एकदा त्याने किंमत मान्य केली, की झालं! माझ्या हातात तसंही काहीच नसतं.

संतोष बावीस वर्षांचा आहे. दहावीनंतर शाळा सोडली. दहावी सुद्धा दोनदा दिल्यावर पास झाला. शाळा कधीच आवडली नव्हती. पट्टीने मारायचे शाळेत. त्याच्या डोक्याला मडकं म्हणायचे, कांदे-बटाटे भरलेत म्हणायचे. घरची दीड एकर शेती. पाऊस-पाणी कमी. आई-वडिलांनी अख्खं आयुष्य शेतीला जुंपून घेतलं आणि दोघं उन्हातान्हात करपून गेले. पण हाती काहीच लागलं नाही. आई दिवसभर करवादत असते, रडबोंबल करते आणि वडील शुष्क गारगोटीच्या डोळ्यांनी शून्यात बघत असतात. एक धाकटा भाऊ आहे, उनाडक्या करत असतो. संतोषचे गावातले मित्र त्याच्यासारखेच, शिक्षण पण त्याच्यासारखंच. पण एक वनखात्यात चौकीदार झाला आणि एक शाळेत शिपाई. त्यांच्या जातीमुळे त्यांना सरकारी नोकऱ्या मिळतात. संतोषच्या जातीला काहीच नाही. त्याला नेहमीच खूप राग येतो. संताप, संताप होतो जीवाचा. त्याच्या जातीचा एक पुढारी आहे तालुक्याला. त्याच्याकडे संतोष कामाला लागला. पडेल ती, सांगतील ती कामं करायची. निरोप द्यायचे, पत्रकं वाटायची, गणपतीत मांडव टाकायचा. नोकरी म्हणाल तर हीच.

संतोषच्या जातीचे असे हजारो-लाखो तरुण-तरुणी आहेत. त्यांना स्वत:च्या भविष्यात अंधारच अंधार दिसतो. ते आता रस्त्यावर आले आहेत. जिल्ह्याच्या ठिकाणी मोठ्या पटांगणावर गेले तीन दिवस ते उपोषणाला बसले आहेत. काल रात्री एका पुढाऱ्याचं भाषण झालं. त्यानंतर रात्रभर संतोष पटांगणावर बसून जागाच होता. उजाडू लागलं, तसं त्याच्या डोक्यात लख्ख प्रकाश पडू लागला. त्याला त्याचा मार्ग स्पष्ट दिसू लागला. तो उठून पटांगणाच्या बाहेर चालतो आहे. कसा जगलास हे महत्त्वाचं, किती ते नाही. संतोष दुकानात गेला आहे. स्वराज्यासाठी सुद्धा कितीतरी मोहरे कामी आले होते. पांढऱ्या रंगाचा प्लास्टिक कॅन घेऊन तो दुकानातून बाहेर पडला आहे. आपण असल्या केविलवाण्या भिकारी आयुष्यासाठी जन्मलेलो नाही. तो पटांगणात परत आला आहे. ध्येयापुढे ना कशाची तमा असते, ना भीती. व्यासपीठासमोर संतोष अंगावर काहीतरी ओतून घेतो आहे. आग आगीला भीत नसते. रॉकेलच्या वासाबरोबर हवेत भीती पसरायला लागली आहे. लोक ओरडू लागले आहेत, गोंधळ सुरू झाला आहे आणि त्यातच एकदम भडका उडाला आहे. संतोष आगीत लपेटला आहे. त्याच्या आयुष्यभराचा संताप ह्या आगीत मिसळून कडाडता केशरी झाला आहे. शरीरातून किंकाळ्या, आक्रोश फुटतो आहे. अंगाची लाहीलाही, असह्य वेदना. ही शेवटची वेदना. आता वेदना संपणार, दु:ख संपणार. कायमचं. हा यज्ञ आहे. यात आहुती देऊन क्रांतीची सुरुवात होणार. या ज्वाळाच त्याच्या जातीवरचा अन्याय जाळून खाक करणार. त्याच्या भावाचं तरी भलं होईल, नोकरी मिळेल. आई-वडिलांना भाऊ बघेल. संतोष हुतात्मा आहे, पहिला हुतात्मा. अभिमानी मरण पत्करणारा योद्धा.

हे असं सगळं तीन वर्षांनी घडणार आहे. एक चिपाड मुलगा करपत जगणार आणि होरपळत मरणार. हा जो माणूस काल येऊन गेला, तो लोकांना भडकवणार आहे, आंदोलन पेटवणार आहे. त्याच्या भाषणानंतर संतोषचा बळी जाणार आहे. मग मागण्या मान्य होतील आणि आंदोलन यशस्वी होईल. त्याच्या पुढच्या एक-दोन वर्षांत ह्याला मोठा नेता म्हणून मान्यता मिळेल. तसं सोपं नाही माझं हे काम. दिवसाची सुरुवातच अशी होते. मग माझ्या छातीत जळजळायला लागतं. छातीत अडकल्यासारखं, कोंडल्यासारखं होतं. हळूहळू ते घशाकडे सरकतं. तडफड होऊ लागते. तळव्यांची, तळपायाची आगआग होते. कसाबसा उठत-बसत, कण्हत-कुथत मी तळ्याकाठी पोहोचतो. नितांत निळाईत स्वत:ला बुडवून टाकतो. गर्द हिरवाई पांघरून घेतो. तरीही दाह कमी होत नाही.

कधी कधी जरा बरा दिवस असतो. फारसा त्रास होत नाही. गेल्या आठवड्यात एका संघटनेचा प्रमुख आला होता. त्याच्या यशाची किंमत तशी सरळ होती. कुणी मरणार बिरणार नव्हतं. फक्त पाच-पन्नास तरणी पोरं-पोरी आयुष्य वाया घालवणार होती. शिक्षण, कामधंदा सोडून बसणार होती. भणंग होणार होती. गडी तयार झाला. आता संघटना वाढेल त्याची. थोरपणाचं बाळसं धरेल तो. किंमत ऐकून सहसा कुणी इच्छेवर पाणी सोडत नाही. पण क्वचित असा कुणी विरळा माणूस भेटलाच, तर मात्र चांगली तरतरी येते. मग मी मस्त डोंगर-दऱ्यात फेरफटका मारून येतो. 

तसा मी काही कायम राहणार नाही. अजून काही वर्षांनी माझं हे ऑफिस, हे तळं आणि मीही बुडून जाणार आहे. सुटणार मी. खूप छळलंय मला जगण्याने. रोजचा मागण्यांचा अविरत ओघ, माझी स्वाभाविक अपरिहार्यता आणि त्यातून देहात शिरणारा दाह, यातना, तीक्ष्ण यातना. एक पहाडासारखा लोट येईल आणि वाहून नेईल सगळं, मोकळं करेल मला. हा दाह बुडून जाईल त्यात आणि माझ्याबरोबर सगळंच शांत होईल. माझ्या लेखी सगळं शांत, सगळं शून्य. अजून काही वर्षं.

काही वर्षांनी हे असं....आकाशात घुसलेली शुभ्र हिमशिखरं वाळवी लागलेल्या झाडासारखी आतून पोखरलेली आहेत. ती एकामागून एक उन्मळून पडत आहेत. ते पांढरेफक्क अश्रू अजस्र सूड घ्यायला समुद्रात धावून येत आहेत. पिसाळलेल्या हत्तीसारखे एकेकाला तुडवत, रगडत निघाले आहेत. छोट्या-छोट्या बेटांचे हिरवे घास घेत पुढे चालले आहेत. आता ह्या लाटांचे विराट स्तंभ गर्जना करत दरारा दाखवायला किनाऱ्यांवर थडकले आहेत. हा उद्रेक जमिनीवर झेपावतो आहे. थिजल्या झाडांना लोळवतो आहे. प्राण्यांना गाडून सडवतो आहे. भुकेल्या, कंगाल लोकांना बेघर करून आत ढकलतो आहे. आता पाण्यातलं तांडव जमिनीवर आलं आहे. दुर्भिक्ष्याच्या दलदलीत मुंग्यांसारख्या माणसांची ढकला-ढकली, खेचाखेची, ओरबाडा-ओरबाडी सुरू झाली आहे. आता एकेकाचा राक्षस होतो आहे. ज्याचा ज्याचा राक्षस होत नाही, त्याला त्याला हे राक्षस टिपून टिपून गिळत आहेत.

हे असं होणार. ही कशाची किंमत? ही कुणा एकाच्या मागणीची नाही. ही कोटी, शतकोटी नर-माद्यांच्या रोजच्या अधाशी मागण्यांची किंमत आहे. हपापलेल्या अगणित नजरांची आहे. झिंग चढलेल्या जड पापण्यांची आहे. स्वत:साठी सगळं काही तुडवणाऱ्या असंख्य उद्दामांची आहे. ढोंगीपणाची झूल चढवून माजलेल्या प्रतिष्ठित बैलांची आहे. मेद चढलेल्या गेंड्यांनी रचलेल्या छल-कपटाची आहे. कुत्र्यासारखी लाळ टपकत “अजून-अजून-अजून-अजून” म्हणणाऱ्या आ वासल्या अनंत तोंडांची आहे. चिकट घाणेरड्या हावेच्या द्रवात लडबडलेल्या डुकरांची आहे. कोटी कोटी हव्यासांचा जो अजगरविळखा बसला आहे, तिची ही किंमत आहे. हे होणार आहे.